Liburu hau ETApm-ren desegite-prozesuaz eta hainbat arlotan izan duen eraginaz ari da, hala nola politikan, gizartean, legegintzan edo kulturan. Hainbat helburu lortu nahi ditugu. Alde batetik, dagoen hutsune historiografiko erlatiboa betetzea; izan ere, ETA militarrari monografia ugari eskaini zaizkion arren, polimiliei arreta gutxi eskaini zaie. Gai horri buruzko zenbait lan daude: Héroes, heterodoxos y traidores, Fernando Buesa fundazioak 2006an egindako bilduma, Luces y sombras en la desaparición de ETA político militar, edo Ángeles Escrivá kazetariaren ETA, el camino de vuelta liburua, erakundea desagertu ondoren polimilien gizarteratzeari buruzkoa. Gainera, artikulu akademiko askok prozesuko hainbat elementu aztertu dituzte, baina hemen aurkezten dena bezalako monografia batek ez zuen oraindik argia ikusi. Horregatik, talde terrorista horren desegitearen 40. urteurrenean, interesgarria eta egokia iruditzen zaigu ikerketa hau argitaratzea, diziplina aniztasunetik abiatuta, Euskal Herriko eta Espainiako testuinguruko prozesu historiko bakan eta berezi bati eta haren eraginari buruz hausnartzen baitu. Gure asmoa momentu hartara ahalik eta zorroztasun handienaz hurbiltzea izan da, eta, horregatik, historian, politologian edo kazetaritzan espezialistak diren adituen laguntza izan dugu.
Gorago adierazi den bezala, ETApm-ren desegite operazioak ertz asko izan zituen, emozio gogorrek zeharkatu zuten (inor ez zen inorekin fidatzen, baina denek izan behar zuten konfiantza bestearengan), eta asko arriskatu zen erakunde horren armek hiltzeari utz ziezaioten. Hori bai, agian ifrentzu ilunenetako bat biktima gehienak ahaztuta geratu zirela izan zen, desegite itunaren eta hitzartutako «ezkutuko amnistiaren» ondorioz. Obra honetan, ahotsa eman nahi izan diegu, eta haiek ikusarazi, hiltzaileek eragindako ahanztura esparru akademikoan errepika ez dadin eragozteko. Prozesu horren ondorena ere berezia izan zen, ETApm-tik EIA alderdi politikoa jaio baitzen, 1982an Euskadiko Ezkerra sortzeko euskal komunistekin bat egin zuena eta 1993an Euskadiko Alderdi Sozialistarekin (PSE) bat egin zuena, horren ondorio guztiekin. Zuzenena izan zen indarkeria justifikatu eta erabiltzen zuten hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko etakide haiek, Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerreko (PSE-EE) militantziagatik, ETAm-ren helburu izatera igaro zirela, eta laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdetik aurrera terrorismo horren aurka ahotsa goratzen zuen ororen aurka piztu zen jazarpen-indarkeriaren ondoriozko sufrimendua beren haragitan bizi izan zutela. Haietako batzuk erail egin zituzten. ETApm desegitearen ondorioei dagokienez, agerikoez gain, ehunka terrorista zirkulaziotik ateratzea alegia, beste talde batzuengan ere eragina izan zuen, garai hartan jardunean ari zirenetako batzuk, Terra Lliure kasu, hausnartzera bultzatu baitzituen[1]. ETAm-rengan, ordea, ez zuten inolako eraginik izan, eta erailtzen jarraitu zuen, 2011n, poliziaren presioak eta Zuzenbide Estatuak itota, jarduera eten zuen arte.
Liburua bederatzi ataletan banatuta dago, eta prozesu horren hainbat alderdi jorratzen dituzte. Juan Avilés historialariak garai hartan murgiltzen gaitu, eta zehazki terrorismoaren hirugarren boladan, David Rapoport politologoaren nomenklaturaren arabera, non ETAren terrorismoa kokatzen den. Hala, Avilések unean uneko terrorismoen ezaugarriak erakusten ditu -ezker muturrekoa, hirurogeiko hamarkadako gazteen protesta-kulturarekin lotua, gehiengoaren fenomenoa izan gabe; eskuin muturrekoa, minoritarioena; eta nortasun nazionaleko gatazkek elikatutako terrorismoa, hala nola ETA edo Irish Republican Army (IRA, Irlandako Armada Errepublikanoa)-. Talde horien amaierari eta kausei dagokienez, adierazten da lehenengoak pixkanaka hutsaltasunean hondoratzen joan zirela, hainbat arrazoirengatik (adibidez, Espainiako GRAPOren kasua, errealitatearekin batere harremanik ez zutelako); eskuin muturreko taldeak ahultzen joan zirela, inoiz ez zutelako euskarri sendo eta antolaturik izan, eta bi kasuak IRA (Ipar Irlandan) eta ETA erakundeen amaiera prozesuetatik bereizten ditu. Lehenengoek armak utzi zituzten negoziazio-prozesu konplexu baten ondoren (atalean azaltzen da), 1998ko Ostiral Santuko Akordioan amaitu zena. ETAk ere amaiera eman ziezaiokeen negoziazio batekin, nahiz eta erakunde militarraren fakzioek amaiera desberdinak ekarri. ETApm-k bai jarraitu zuen bide hori, hortik lan hau. Ez, ordea, ETAm-k, negoziazio ezberdinak alferrik galtzeaz gain, bere jarduerarekin jarraitu zuen, 2011 bezalako data berantiar batera arte, makaltzen.
Bigarren atala Santiago de Pablo historialariarena da, eta Trantsizioaren une sozial eta politikoa Euskadiren testuinguruan kokatzen du. Alde batetik, erakusten du zein eztabaidagarria den, gaur egun ere, garai historiko hori, bai eta zenbait gairi buruzko zifren arteko desberdintasuna ere, esate baterako, zeinu desberdineko erakundeek eraildakoei buruzkoa. De Pablok diktaduraren osteko Euskadiko mapa politikoaren osaketa ere aztertzen du, hauteskundeetako lehen hitzorduetarako eratu zen «siglen zopatik» sistema angeluzuzena deritzona sendotu arte, espainiar eremuko bi alderdirekin eta bi euskal nazionalistarekin. Era berean, atal honetan Euskal Autonomia Estatutuaren idazketa ekarri zuen prozesua eta autogobernuaren eztabaida azaltzen dira, zein ispilutan begiratu ziren eta zein erronkari aurre egin behar izan zioten, bai eta garai hartako taula politikoa osatzen zuten alderdiek izandako zeregina ere.
Xavier Casals historialaria da hirugarren kapituluaren egilea, eta «berunezko urteak» deiturikoetan Espainian izandako hiru terrorismo kasu azaltzen ditu: frankismoaren aurkako erresistentzia armatu berria, Sahara mendebaldeko gerrilla eta Valentziako blaverismoa. Lehenengoei dagokienez, frankismoaren azken urteetan izan zuten garrantzia erakusten da, eta nola elikatu ziren nahaspila ideologiko batez, non hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetako ideia iraultzaileak Gerra Zibileko azken gerrillarien oroitzapenarekin batera bizi baitziren, urte horietan sortzen joan ziren talde armatu ia guztietan ohikoa zena. Garai hartan Espainian jardun zuten ultraeskuineko taldeekin partekatu zuten «memoria zahar» bat, eta bien porrota azaltzen duena, herrialdeak egoera gainditu eta etorkizunera begiratu nahi baitzuen. Bestalde, Sahararen «hegoaldeko muga»ren esposizioa eta horrek Espainiako politikan izan zuen eragina berritzailea da, eta oso egokia; izan ere, egileak adierazi bezala, gai hori ia ez da aipatzen frankismoaren aurkako talde armatuei buruzko azterlanetan, nahiz eta Espainiako lurretan garatu eta haiekin elementu komunak izan. Izan ere, ez da ahaztu behar Sahara leku estrategikoa izan zela frankisten goi-kargudunentzat –gainera, militar afrikanistek lotura emozional handiak zituzten leku harekin–, eta nortasun propioa sustatu zuten eremu horretan Marokotik eta Mauritaniatik aldentzea sustatzeko. Halaber, atal honetan gerrillaren sorreraren eta Saharar nazioaren askapenerako Fronte Polisarioaren eraketaren nondik norakoak azaltzen dira, baita biktima asko ahaztuta utzi dituen gatazka baten bilakaera ere. Casalsek aztertzen duen azken kasua blaverismoa da, mugimendu berezia; izan ere, valentzianismo antikatalanista da, «intentsitate txikiko» indarkeria sustatu zuena, eta, aldi berean, «garrantzi emozional handiko» identitate valentziarra sustatu zuena, balio eta tradizio herrikoiak goraipatuz, oihartzun handia izan zuena batez ere unibertso falleroaren inguruan sortutako gizarte-sare indartsuagatik. Mugimendu horren pisua erabakigarria izan zen erkidegoaren estatutu-prozesuan; izan ere, PSOEk UCDren argudioei amore eman zien, kezkatuta baitzegoen indarkeriazko giro gero eta handiagoaren aurrean eztanda bortitz bat gerta zitekeelako.
Laugarren atala Gaizka Fernández Soldevilla historialariari dagokio. ETApm-ren desegite konplexuaren nondik norakoak azaltzen ditu, plana errailetik ateratzeko mehatxua egin zuten barneko eta kanpoko faktoreak aletuz. Mehatxu horiek bi protagonisten, Rosón ministroaren eta Onaindiaren, negoziaziorako gaitasun handia frogatu zuten behin baino gehiagotan. Era berean, trantsizioan zehar polimiliek izan zuten bilakaera aletzen doa Fernández, nola apurka-apurka esparru demokratiko berriak eman ziezazkiekeen aukera politikoak hautematen joan ziren eta nolako eragina izan zuen horrek erakundean. Jakina, prozesu horretan ez ziren guztiak agertoki berrira batu, baizik eta sektore batek aurrera egin zuen jarduera terroristarekin, zortzikoak eta milikiak deiturikoak; horietako askok gero eta jarduera alderraiagoarekin jarraitu zuten, eta batzuk ETAm-ren barruan sartu ziren. Azkenik, polimili haien gizarteratzearen gaia jorratzen da, operazio haren ondorena, eta normaltasunera itzultzeko funtsezko gai bat nabarmentzen da, EEk babes sozial eta politikoa eman ziela, eta haiek, aldi berean, «alderdiarekiko errespetu handia» izan zutela, ez baitzuten protagonismorik bilatu, eta terrorismoa gaitzesteko orduan irmo agertu ziren beti.
Sara Hidalgo historialariak Euskadiko Ezkerraren ondarean murgiltzen gaitu, hau da, bide demokratikoaren egokitasuna ulertu zuten polimiliak integratu ziren alderdiarenean. Azterketa alderdiaren bilakaeraren parez pare egiten da, non beti egon zen tentsioa kultura nazionalistaren eta ezkertiarraren artean, eta, eztabaida eta barne-haustura askoren ondoren, 1993an Euskadiko Alderdi Sozialistarekin bat egin eta egungo PSE-EE sortu zuen. Horrez gain, EEk Euskadin euskal nazionalismoaren desakralizazioan duen garrantzia azaltzen da (hori dela eta, nazionalista heterodoxoak deitu zitzaien, José Luis de la Granja irakasleak sortutako terminologiari jarraiki), baita kultura euskaltzale ez-nazionalista baten sustapenean izan zuena ere. Ondare hori, gainera, kargu instituzionalak izan zituzten eta defendatzen zituzten postulatuetako batzuk gauzatu ahal izan zituzten protagonistetako batzuen bitartez aztertzen da.
María Jiménez ikerketa-kazetariak ETApm-ren biktimen esperientzia azaldu du, biktimak banakatuz eta haien ibilbideak, ETAren jomuga izatearen arrazoiak eta hilketaren xehetasunak zehaztuz. Hala, Jiménezek dio 28 direla talde terrorista horrek hildakoak, eta noiz, non eta nola hil zituzten galdetzen saiatu da, fenomeno horren ikuspegi hobea izateko, ez baita guztiz ezaguna. Frankismoan eraildakoak eta trantsizioan erail zituztenak bereiziz banakatzen du garaia. Adierazi den bezala, biktima horietako asko ahaztuta geratu ziren, hain zuzen ere, taldea desegiteko prozesuan lortu ziren itunen ondorioz; hori dela eta, egileak «ETApm-ko biktimen memoria eta ahanztura» izenburua jarri dio kapitulu horri. Ondorioz, emandako bidegabekeriari buruz hausnartzen du, hau da, hiltzaileak identifikatu ezin izan diren kasu guztiei buruz, amnistiatu edo artxibatu zituztelako edo egileen arrastoa galdu zelako. Biktima horien memoria publikoari ere heltzen zaio, eta minoritarioa izan dela azpimarratu.
Masa-hedabideetan nola irudikatu den ETApm-ren desegitea eta gertakari horrekin zerikusia duen guztia, esaterako biktimen gaia, horixe du ardatz Roncesavalles Labiano eta Lucía Gastón historialarien eskutik datorkigun liburuaren hurrengo atalak, eta ikusizko hedabideek gizarteen kontzientzia historikoaren eraketan duten eragina gogorarazten digute. Hori agerian uzteko, ETApm-ren amaierak zine dokumentalean izan duen trataera eta erakunde hori ETAri buruzko dokumentaletan nola irudikatu den aztertzen dute biek. Era berean, nazioarteko ikuspegia ere sartzen dute, Dragoi ehiztaria filmean zenbait etakideren periploak urruneko lurretan, Amerika kasu, nola irudikatu diren azaltzean, eta bertan gertakari faktikoekin bat ez datorren kontakizun bat nola agertzen den azaltzean. Egileen iritziz, errealitate historikoari hobekien egokitzen zaion telesaila El precio de la libertad da, ETAko eta gero Euzkadiko Ezkerrako liderra izan zen Mario Onaindiaren historia kontatzen duena, non ETApm-ren desegitea xehetasunez aztertzen den.
Lan honen zortzigarren atalak ETApm-ren desegitearen ifrentzuetako bat du hizpide, ETAm ez desegitea hain zuzen ere, 2011ra arte hiltzen jarraitu baitzuen. Izan ere, egileak, Luis Miguel Sordo koronelak, aztertzen duen bezala, ETAm-k ETApm-ren desegiteko aukera-leiho bera izan zuen, baldintza oso onuragarriekin, eta ez zion jaramonik egin. Negoziazio horien zirrikituak eta porrot horretarako arrazoi batzuk kapituluan zehar zehazten dira.
Zuzenbide penalean eta kriminologian aditua den Gema Varonak bere azken kapituluarekin itxi du liburua: «Justiziaren mailak denboraren bektorean: Justizia errestauratiboa eta egiarako eskubidea ETA politiko-militarraren izenean egindako delituetan». Bertan, Varonak ikuspuntu biktomologikoa ematen du, eta ETApm-ren amaierak biktimentzat izan zuen eraginari eta denboran zehar izan duten aitortza eskasari buruzko galderak egiten ditu. Horri erantzuteko, biktimek eta gizarte osoak konpondu beharreko kaltea zein den aztertzen du, baita gaur egun erreparatu gabe dagoen inpaktua zein den ere, eta, aldi berean, justizia errestauratiboa proposatzen du, biktima horiek ordaintzeko modu gisa.
Lanean zehar erabilitako iturriak askotarikoak izan dira, eta atal bakoitza lantzeko erabili diren ikuspegiak islatzen dituzte. Artxiboen iturri historiografiko tradizionalei eta hemerotekari, edozein analisi historikorako funtsezkoak, dokumentalak edo ahozko historia gehitu zaizkie. Iturri hemerografikoa erabilienetako bat izan da; izan ere, edozein masa-gizarteren barrunbeak ezagutzeko zentrala da, eta horren bidez komunitate gisa irudikatzen du bere burua, Benedict Andersonen hitzetan[2]. Ikus-entzunezko iturriek gero eta pisu handiagoa dute lan historiografikoetan, eta horrela islatzen da hemen; izan ere, Marc Ferrok dioen bezala, zinema iturri baliagarria da une batetik besterako kosmobisioa aztertzeko, eta, aldi berean, kontakizun jakin bat performa dezake, eragile historiko bihurtuz[3]. Ahozko historia da kapitulu batzuetan erabili den beste iturrietako bat, eta ukitu berritzailea ematen dio lanari. Gaur egun, historiografian ados daude historiografia hori lehen mailako iturria dela lekuko bizidunak dituzten prozesu historikoak aztertzeko orduan, eta informazio garrantzitsua ematen duela, sotila askotan, baina oso argigarria uneari buruz. Hala, euskarri hori ezinbestekoa da biktimen bizipenak berreraikitzeko, kasu honetan bezala, terrorismoarenak, edo prozesu batzuen alderdi intimoena aztertzeko, beste mota bateko iturrietan beti islatzen ez direnak.
[1] Terra Lliureri eta Kataluniako nazionalista kutsuko indarkeriari buruz, ikus Fernández Soldevilla (2021) eta TBOZren podcast-a, https://www.ivoox.com/relatos-memorialvt-dionisio-medina-serrano-audios-mp3_rf_66442748_1.html
[2] Anderson (2000: 63-64).
[3] Ferro (1995).
Blog de Gaizka Fernández Soldevilla 